1951 yı lı kazılarında kalenin doğuya bakan cephesinin güney kesiminde bazalt taşından yapılmış at nalı kemerli bir kapı ortaya çıkartılmıştır. Kapıya ait Arapça bir kitabe parçalarında Numeyriler'in III. hükümdarı Meni‘ b. Şebib en-Numeyri (1040–1060)'nin adı geçmektedir. Kitabeye göre, Meni B. Şebib, 1059 yılında kalenin güneydoğu kapısı üzerine bazı tamirat ve eklemeler yaptırmıştır.

HARRAN ULU CAMİİ

Harran höyüğ ünün kuzeydoğu eteğinde yer alan Ulu Camii, çeşitli kaynaklarda " Camii el-Firdevs " veya " Cuma Camii " adları yla geçer. Caminin esasının Sabilerin taptığı Ay Tanrısı Sin Tapınağı olduğu sanılır. Müslümanlar Harran'ı alınca bu tapınağın yerine bir camii yapılır ve onlara kendi tapınaklarını yeniden yapmaları için başka bir yer verilir.

Ulu Camiye, son Emevi Halifesi II. Mervan tarafı ndan geniş bir şekilde bazı eklemeler ve tamirler yaptırılmıştır. Plan olarak VIII. yüzyıl Emevi camilerine benzer. 1174 yılında Halep hükümdarı Nureddin Mahmut Zengi tarafından büyük çapta yenilenmiş ve genişletilmiştir. Bugün görülebilen taş işçiliği ve süslemeler o döneme aittir.

HARRAN ÜNİVERSİTESİ

Eskiçağ lardan beri bilinen ve 718–913 tarihleri arasında (İslâmi dönem) bilim ve sanatta doruk noktaya ulaşan Harran Üniversitesi'nin (Harran Okulu) İslâm öncesi ve İslam dönemindeki yeri bugünkü kalıntılar arasında tespit edilememiştir.1976 yılındaki Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün kazılarında caminin doğu ve kuzey cephelerine bitişik olarak ortaya çıkarttığı küçük hücrelerin İslami dönem üniversitesine (medrese) ait olduğu tahmin edilmektedir

Harran Üniversitesi, 1992 yılında Şanlıurfa'da yeniden kurulmuştur. Şanlıurfa'da kurulan ilk yüksek öğretim birimi “Şanlıurfa Meslek Yüksekokulu”dur (1976).

Sonra Dicle Üniversitesine bağlı Ziraat Fakültesi (1978), Mühendislik Fakültesi İnşaat Bölümü (1984) ve Gaziantep Üniversitesine bağlı İlahiyat Fakültesi (1988) kurulmuştur.

kurulmuş ve daha önce var olan okullar bu kanuna göre Harran Üniversitesine bağlanmıştır. Ayrıca Fen-Edebiyat, Tıp Fakültesi, Şanlıurfa Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Sosyal Bilimler, Fen Bilimleri ve Sağlık Bilimleri Enstitüsü kuruluş kanununda yer almıştır.

1994 yılında Siverek, Hilvan, Suruç, Birecik, Viranşehir ve Bozova Meslek Yüksekokulları; 1995 yılında ise Veteriner Fakültesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ile Akçakale ve Ceylanpınar Meslek Yüksekokulları; 1997 yılında da Sağlık Yüksekokulu ve Kahta Meslek Yüksekokulu kurulmuştur.

Harran üniversitesi bugün  7 fakülte,  1 yüksekokul,  11 meslek yüksekokulu,  3 enstitü,   10 araştırma ve uygulama merkezi ile faaliyetlerini sürdürmektedir.

SOĞMATAR ANTİK ŞEHRİ

Şanlıurfa-Mardin karayolunun 35. km 'sinden sağa sapılarak 30 km . sonra tarihi kente ulaşılır. Bu tarihi kent kalıntısı merkez Yardımcı (Sumatar) Nahiyesi'ne bağlı Yağmurlu Köyü içersindedir. Soğ matar kelimesi, Arapça yağmur çarşısı anlamındaki " Suk el-Matar " sözcüğ ünden gelmektedir. Tektek Dağları'nın kışın bol yağmur alan bu bölgesinde bulunan çok sayıdaki sarnıç ve kuyuda biriktirilen sular, dağlarda otlatılan koyun ve keçi sürülerinin yaz aylarındaki su ihtiyacını karşılamakta idi. Bu özelliğinden dolayı köy, Yağmurlu adıyla da anılmaktadır.

Teperdeki duvar ve burç kalıntıları, höyüğün M.S. II. yüzyılda kale olarak kullanıldığını kanıtlar. Soğ matar, tarihteki esas ününü Ay Tanrısı Sin'in " Tanrı ların Efendisi " (Marelahe) olarak kabul edildiğ i ve tapınıldığı dini bir merkez olmasından almaktadır. Höyüğ ün güneyinde bulunan Kutsal Tepe üzerinde birkaç Süryanice yazıt bulunmaktadır. Yazıtlar, bazı önemli kişilerin Marelahe adına bu tepeye diktirdikleri anıt sütunlar ve sunaklarla ilgilidir. Yazıtlarda kullanılan tarih miladi 165 yılıdır. Kutsal Tepenin kuzey yamacı nın zirveye yakın kısmında, kayaya oyulmuş iki adet insan kabartması bulunmaktadır. Bu kabartmaların yanında yine Süryanice yazıtlarda mevcuttur.

Höyüğ ün kuzeyinde ise, giriş ağzı doğuya bakan bir mağara vardır. Bu mağara, Fransız H.Pognon tarafından bulunduğu için "Pognon Mağ arası " olarak da bilinir. Mağ aranın kuzey ve batı duvarlarında, yörenin yöneticilerini tasvir eden tam boy insan kabartmaları ve aralarında Süryanice yazılar görülür. Bu kabartmaların ikisinin başı üzerinde Ay Tanrısı Sin'in sembolü olan hilal biçimindeki ay kabartması da dikkat çeker. Bu tarihi mekânları n civarında, burada valilik yapmış yönetici ve asillere ait 7 adet anıt mezar bulunur. Köylüler tarafından bulunan veya kazılarak çıkarılan insan heykelleri ve yazılı taşlar, Şanlıurfa Müzesi'nde sergilenmektedir.

HAN EL-BA‘RUR KERVANSARAYI

Harran'ın 20 km . güneydoğusundaki Göktaş Köyü'nde bulunan Eyyubiler dönemine ait bu kervansaray, kısmen harap durumdadır. Tektek Dağları olarak anılan dağlık bölgede Harran-Bağdat yolu güzergâhında bulunan kervansaray, giriş kapısı, köşe kuleleri, payanda kuleler, mescit (1993'de restore edilip kullanıma açılmıştır), hamam, yazlık ve kışlık bölümleri ile Anadolu Selçuklu kervansaraylarının tüm özelliklerini taşır. 43.30x44.80 metre ölçülerinde kareye yakın bir avluyu çevreleyen kervansaray, yazlık ve kışlık mekânlardan oluşur.

Biri kuzeyde, diğ eri de batıda olmak üzere iki kitabesi bulunmaktadır. Giriş kapısı üzerindeki kitabeden anlaşıldığına göre bu kervansaray, İsa oğlu el-Hac Hüsameddin Ali tarafından 1228 yılında yaptırılmıştır.

Hanın ismi olan " Ba‘rur " kelimesi Arapça'da "Keçi gübresi" anlamı ndadır. Rivâyete göre, hanı yaptıran kişi, burayı kuru üzümle doldurmuş ve " Benden sonra gelenler burayı keçi gübresi ile dolduracaklardır. " demi ştir. Gerçekten de bugün kervansaray, uzun yıllar ahır olarak kullanıldığı için hayvan gübresi ile dolmuştur.

ŞUAYP ŞEHRİ HARABELERİ

Şanlıurfa-Mardin yolunun 35. km ' sinden sağa sapılarak 45 km . sonra Şuayp şehrine ulaşılır. Harran ilçesine bağlı bu tarihi yer, Özkent Köyü adıyla bilinmektedir. Arkeolojik kazılar yapılmadığından, tam olarak hangi döneme ait olduğu bilinmemektedir. Fakat mimari kalı ntılardan Roma-Bizans dönemine ait olduğu tahmin edilir.

Oldukça geni ş bir alana yay ı lan bu tarihi kentin etrafı yer yer izleri görülen surlarla çevrilidir. Kent merkezinde çok sayıdaki kaya mezarı üzerine kesme taşlardan yapılar inşa edilmiştir. Tamamı yıkılmış olan bu yapıların bazı duvar ve temel kalıntıları günümüze kadar gelebilmiştir.

Halk arası ndaki bir inanca göre, Şuayp peygamber bu kentte yaşamıştır ve kent adını bu peygamberden almıştır. Kalıntılar arasındaki bir mağara Şuayp peygamberin makamı olarak ziyaret edilir.

BAZDA MAĞARALARI

Harran- Han el-Ba‘rür yolunun 15. ve 16. km 'lerinde yolun solundaki ve sağı ndaki dağlarda tarihi taş ocakları bulunmaktadır. Bunlardan 16. km 'de yolun sağındaki köy içersinde " Bazda " , " Albazdu ", " Elbazde " ya da " Bozdağ Mağaraları " adı yla anılan iki taş ocağı görülmeye değer özellikler taşımaktadır.

Çevredeki Harran, Şuayp şehri ve Han el-Ba‘rur yapıları için yüzlerce yıl taş alınması neticesinde her iki mağarada çok sayıda meydan, tünel ve galeriler meydana gelmiştir. Bunlardan özellikle büyük olanı yer yer iki katlı bir şekilde oyulmuş ve yükseklikleri 10-15 metreye varan ayaklar bırakılarak ortada meydanlar oluşturulmuştur. Ayrıca uzun galeri ve tünellerle dağın çeşitli yönlerine doğru çıkışlar sağlanmıştır.

SENEMIĞAR
Soğ matar'ın 11 km . kuzeyinde yer alan Büyük Senem Mığar Köyü'ndeki mevcut mimari kalıntılar ve kayadan oyma yapılar, burasının Hıristiyanlığın ilk yüzyıllarında önemli bir merkez olduğunu gös­termektedir.

Köy içersindeki tepe üzerinde yer alan, kesme ta şlardan yap ı lmış üç katlı anıtsal yapının bir ma nastır ya da saray kalıntısı olduğu tahmin edilmek tedir. Bu yapının doğu cephesinin kuzey kesimin deki yuvarlak kemerli kapının kemer silmeleri M.S. 435'e tarihlenen Urfa'daki Aziz Stefanos Kilisesi'nin Karanlık Sokak'a açılan avlu kapısı ile büyük ben zerlik göstermektedir. Ayrıca Senem Mağara'daki bu kapının içersinde bulunan ikinci kapının lentosu ortasındaki akantus yapraklı dairesel rozet, yine Aziz Stefanos Kilisesi'nin Yıldız Meydanı'na açılan avlu kapısı lentosundaki rozet ile üslûp benzerli ğine sahiptir.

Bütün bunlara dayanarak Senem Mağara yapılarını V. yüzyıl başlarına tarihlemek mümkündür. Bu anı tsal yapının kuzeyinde, kayalara oyulmuş kiliseler yer almaktadır. Bu kiliselerden birinin kaya dan oyulmuş saçağına (sundurma) V. yüzyıl Bizans Sanatı özelliklerini yansıtan haç motifleri, antrolac' lar (düğümler), hayat ağacı motifleri, baklava dilim leri, bir vazodan çıkan üzüm salkımlı asma dalları ve simetrik kuş motifleri işlenmiştir. Süslemeli bu saçağı n doğusuna bitişik büyük bir kaya mezarı yer almakta, ayrıca üç katlı anıtsal yapı ile kaya kilise arasındaki kayalık zeminde, tahrip edilmiş kaya mezarları dikkati çekmektedir.